Tussen Geloof en Groepsdwang

Links moet opkomen voor de vrijheid om niet beperkt te worden door geloofsregels die anderen opleggen.

Op zaterdag 9 oktober gaf Femke Halsema in de Utrechtse Jacobikerk een lezing over godsdienstvrijheid. Coreferent was André Rouvoet. De afgelopen week zette de discussie tussen die twee zich voort in de kolommen van de Volkskrant. Rouvoets reactie spitste zich toe op de rol van vrouwen in het geloof. Hij stelde daarbij dat Halsema zou pleiten voor ‘gedwongen emancipatie’, en zelfs dat GroenLinks zich in dit opzicht achter de PVV schaarde. Niets is minder waar.

Klippen
Het is niet verwonderlijk dat links zich nauwelijks roert in het debat over godsdienstvrijheid en emancipatie. Links moet tussen een aantal klippen laveren: mensen die godsdienst überhaupt achterlijk vinden; mensen die vinden dat religieuze groepen het zelf moeten weten zolang zij er maar geen last van hebben; en tenslotte mensen die solidair willen zijn met een islamitische minderheid die zich verdrukt voelt.
Die laatsten komen vaak met de retorisch bedoelde vraag: ‘Maar als die vrouwen het nu zelf willen?’ Daarmee gaan ze echter voorbij aan het gegeven dat er voor deze vrouwen vaak geen alternatief is, als ze het respect van de religieuze gemeenschap willen behouden.
Want wat als je laagopgeleid bent en je man je geld beheert, je bewegingsvrijheid beperkt en je toekomst in zijn hand heeft? Dan heb je weinig keus, ook al wordt je strikt genomen niets verboden.

SGP
Hetzelfde ‘maar-als-ze-het-nu-zelf-willen’-argument hanteren ook de verdedigers van de SGP. Maar als SGP-vrouwen nu werkelijk graag achter het aanrecht blijven, waarom is het dan nog nodig om van partijwege vrouwen het passief kiesrecht te ontzeggen? Het argument stoelt in wezen op onverschilligheid voor de subtiele en minder subtiele mechanismen van groepsdwang en onderdrukking waarmee vrouwen in religieuze groeperingen vaak te maken hebben. Rouvoet gaat in zijn betoog voorbij aan deze belangrijke kwestie: de groepsdwang die in religieuze gemeenschappen kan heersen.

Sekten
Dan hebben we het niet alleen over de meer extreme vormen van psychologische dwang die kan worden uitgeoefend door religieuze leiders – denk aan sekten als de Branch Davidians in Waco, Texas of van Jim Jones in Brits Guyana die eindigden in collectieve zelfmoord. Dichter bij huis zijn de vele gevallen van seksueel misbruik in instellingen van de katholieke kerk, massaal toegedekt door leden van diezelfde geloofsgemeenschap. Wat we daarvan kunnen leren, is dat verregaande macht, die zich uitstrekt over alle aspecten van het dagelijks leven, kan leiden tot ernstige grensoverschrijdingen. Dat is een duur geleerde les, die ook ‘gewone’ geloofsgemeenschappen zich kunnen aantrekken.

Uitstappen
Want geloofsgemeenschappen onderscheiden zich van bijvoorbeeld bedrijven of sportverenigingen in de zin dat hun opvattingen en leefregels zich uitstrekken tot alle facetten van het dagelijks leven en het gevoelsleven. Dat is hun kracht, maar het kan ook ontaarden in groepsdwang. ‘Maar ze kunnen er toch uitstappen’, zeggen voorstanders van scheiding van kerk en staat, vaak uit linkse hoek. ‘Als we geloofsafval maar steunen, zijn we toch klaar?’ Ze gaan daarmee voorbij aan het gegeven dat onderdeel zijn van een groep niet alleen een kwestie is van honderd procent loyaal zijn of de groep verlaten. Juist de mogelijkheid kritiek te leveren, te wijzen op misstanden, aan te geven waar het schuurt, maakt essentieel onderdeel uit van groepslidmaatschap, zeker als het gaat om geloof en levensinstelling. Als er geen enkele tussenweg bestaat tussen ‘erin of eruit’, versterkt dat de groepsdwang. Zoals gezegd: juist religieuze groeperingen zouden daarvoor moeten oppassen.

Karikatuur
Rouvoet maakt een karikatuur van het standpunt van Halsema als hij vraagt of christelijke ouders hun kind niet meer mogen meenemen naar de kerk. GroenLinks is altijd zeer terughoudend geweest met overheidsingrijpen achter de voordeur. Maar de partij stelt zich wel van oudsher tot doel om machtsongelijkheid en discriminatie aan de kaak te stellen, op welke wijze die zich ook voordoen. En daarom valt Halsema te prijzen dat zij deze discussie aanzwengelt. Want je kunt mensen niet dwingen vrij te zijn, maar je kunt instituties wel ter verantwoording roepen als ze de vrijheid van anderen belemmeren. Links moet daarbij zowel opkomen voor de vrijheid om te geloven als voor de vrijheid om niet beperkt te worden door geloofsregels die anderen opleggen. GroenLinks, met zijn platform voor geloof en politiek, heeft op dat punt een traditie hoog te houden.

Karaktermoord
Als Rouvoet Halsema ervan beschuldigt emancipatie op te leggen, anti-religieus te zijn of zelfs de PVV-lijn te steunen, pleegt hij niet alleen karaktermoord. Erger is dat hij het gesloten karakter van religieuze gemeenschappen versterkt en hen legitimeert als ze zich onttrekken aan kritiek en grondrechten van hun leden schenden. Daar lijdt de individuele godsdienstvrijheid onder en uiteindelijk ook de integriteit van de geloofsgemeenschap. Hopelijk is dat niet de bedoeling van de ChristenUnie. In elk geval zal GroenLinks zal zich daar altijd tegen verzetten.

Dit stuk verscheen op 19 oktober in de Volkskrant