De banken wanen zich almachtig.

In de zaterdag-Volkskrant staat deze keer een interview met hoogleraar geschiedenis Frank Ankersmit, dat nogal alarmerend van toon is. Ik las het, omdat ik me aan het verwonderen ben over iets ongekends dat aan het gebeuren is. Banken lappen de verordeningen van regeringen om minder bonussen te geven, totaal aan hun laars. Openlijk en bijna beledigend. Zo stelde de Britse minister van financiën Alistair Darling een bonusbelasting in. Dat leidde tot fel protest van bankiers - maar de Britse banken delen nu bonussen uit die hoger zijn dan ooit. In de VS gebeurt hetzelfde: ondanks de waarschuwingen van Barack Obama, is de bonuspot van Goldman Sachs de vetste ooit. Ik denk niet dat het een kwestie is van gebrek aan politieke gevoeligheid van de banken, of van gebrek aan gevoeligheid voor de publieke opinie. Zo autistisch zijn bankiers nu ok weer niet. Er is iets anders aan de hand. De banken moeten zich wel heel machtig voelen, als ze zó in durven te gaan tegen zowel de publieke opinie als tegen twee toch niet helemaal onbeduidende regeringen.

In een zeer gedegen stuk liet Mother Jones-blogger Kevin Drum onlangs zien hoe de banken de macht hebben overgenomen - ze zijn verreweg de grootste lobby in Washington. Een IMF-studie (PDF) toont aan dat juist de banken die de grootste risico's namen, het hardst lobbyden voor de-regulering. En dat die juist vanwege hun miljoenenlobby's het eerst gered werden. De grote boosdoener in dezen is de regering-Bush geweest: die streefde naar deregulering, deregulering en nog eens deregulering, steeds tegen de belangen van de consumenten in. Zo wordt een wetsvoorstel dat banken verplicht om creditkaarthouders te waarschuwen hoe lang het duurt om hun schuld af te betalen als ze alleen het verplichte, lage aflossingsbedrag betalen, stelselmatig tegengehouden. Meest opzienbarend: deFederal reserve Bank of de FED wordt bestuurd, niet door de overheid, maar door bankiers die door de banken zelf gekozen worden. Tsja, waar denk je dat dat toe leidt? Dat beslissingen vooral in het voordeel van de banken genomen worden.
Maar het moet gezegd worden: één en ander is al onder Clinton begonnen, want toen was 'zelfregulering' al de grote hype. In de feestende jaren '90 was het taboe om te wijzen op eigenbelang, we moesten altijd uitgaan van de goede wil van de sector. Die was prima in staat zichzelf te reguleren. Pas jaren later beschreven bestuurskundigen wat er dan gebeurt: de sector reguleert tót op het punt waar het pijn gaat doen - en dat is bepaald níet tot op het punt waar het het best is voor het algemeen belang. Dat was natuurlijk te voorspellen. Waren we dan zó blind?

De gebakken peren waar we nu mee zitten zijn niet mals. De belastingbetaler zal nog twee decennia bezig zijn met af te betalen wat er nu aan kapitaal is gestoken in het redden van de banken. En hoewel weinigen nog weten wat er uit de heroverwegingen zal komen, is één ding zeker. Er moet 20% bespaard worden, dus publieke voorzieningen zullen verder uitgekleed worden. De tot grote hoogte opgestuwde staatsschuld zal er bovendien toe leiden dat de rentelasten stijgen - met alle gevolgen van dien voor bijvoorbeeld hypotheekhouders.

De lege staat. Terug naar Ankersmit. De zaak is ernstiger, zegt hij: de overheid is namelijk überhaupt niet eens meer opgewassen tegen de banken. Dat is het gevolg van de neoliberale uitverkoop van de staat - uitbesteding, privatisering, verzelfstandiging sinds de jaren '80. Natuurlijk, met name de verzorgingsstaat was veel te zwaar en die moest afslanken, maar de overheid is veel te ver uitgekleed. Erger, er lag geen visie aan ten grondslag wat nu de essentie is van publiek belang: waar de overheid nu voor moet staan. Daarmee is de staat uit elkaar getrokken en verrommeld, en kan ze geen vuist meer maken. Net nu dat zo hard nodig is: niet alleen tegen de banken, maar ook tegen de klimaatcrisis en het verschuiven van de machtsverhoudingen in de wereld richting China. Tot zo ver Ankersmit.

Noami Klein is al even pessimistisch. De auteur van No Logo liet zien dat bedrijven zijn uitgekleed tot het niet meer zijn dan supply chain managers die een idee vermarkten -zoals Nike dat haar schoenen zo goedkoop mogelijk in China laat maken, en in wezen één grote reclame campagne is dat geen schoenen verkoopt maar een idee: transcendence through sports. Maar, schreef Klein: de overheid is op dezelfde manier uitgekleed. In de VS zijn zelfs de defensietaken verregaand uitbesteed, met als gevolg dat bedrijven als het voormalige Blackwater (nu Xe Services) en Halliburton het staatsmonopolie op geweld hebben overgenomen - met dat verschil dat ze niet democratisch of juridisch controleerbaar zijn, schreef Naomi Klein onlangs weer eens. De staat is leeg geworden, schreef ze, en het ergste is: de president van wie we verwachtten dat hij anders zou doen, Obama, blijkt een al even lege belofte. Een gelikte campagne, dat is alles, schrijft ze bitter.


Wat te doen tegen de middelvinger van de banken? En banken, zij steken de middelvinger op, verkopen weer dezelfde foute producten als voor de crisis, en keren steeds hogere bonussen uit. Wat te doen? Ankersmit ziet het niet meer komen van de overheid. Overheden concurreren nog steeds met elkaar om de banken in huis te halen. Hooguit kan Europa doen wat de VS niet meer kan en de lidstaten niet meer willen.

In een stuk getiteld 'too big to fail? Not too big to go to jail', wijst Mary Bottari erop hoe belangrijk het is om de schuldigen strafrechtelijk te vervolgen. Dat is eerder gedaan - onder andere bij de ondergang van S&L 20 jaar geleden. Ook nu is er weer een Financial Crisis Inquiry Commission. En er is echt iets aan de hand: de foute hypotheken op zich zouden nooit zo'n grote financi:ele crisis teweeg kunnen hebben gebracht, aldus Bottari: It took major banks and securities firms with the ability to package and peddle toxic assets around the globe to do that. Bottari, directeur van het Real Economy Project, wijst erop dat toendertijd, twintig jaar geleden, de toezichthouders grote druk zette achter veroordelingen, wat leidde tot veel rechtszaken. Nu zwijgen de toezichthouders - logisch, omdat ze gevuld zijn met belanghebbenden. Daarom is de onafhankelijke FCIC zo belangrijk.
In Europa hangt veel af van de IJslandse rechtszaak waar de Groene Europarlementariër Eva Joly een belangrijke rol in speelt als expert, die ik onlangs beschreef. Het juridisch instrument is namelijk één van de twee laatste overgebleven instrumenten die we hebben.



In beweging. Het andere instrument is de publieke opinie. Mooi voorbeeld is de Move Your Money campagne van Arriana Huffington, die consumenten opriep om hun geld weg te halen van falende banken die weigerden te doen waar ze voor bedoel waren: geld uitlenen. Too big to fail? Niet too big om het niet te voelen als honderdduizenden spaarders hun geld weghalen en elders neerzetten.
Het valt mij op dat in de Nederlandse publieke opinie de kritiek op banken ontaardt in cynisch gepraat over 'zakkenvullers'. Een positieve campagne ontbreekt nog. De ASN en de Triodos varen wel bij de weerzin tegen het oude financiële systeem, zeker: zij trekken meer spaarders aan dan ooit tevoren. Maar ik zie nog geen beweging komen voor een duurzaam economisch systeem. Geen internetbeweging tegen te hoge bonussen en vóór gedegen banken. Geen opstand van MKB-ers die protesteren dat ze bijna geen lening meer krijgen en dat dat ze de kop kost, ook al hebben wij belastingbetalers diezelfde banken gered. Dat is jammer. Eerlijk geld is een even belangrijk issue als bijvoorbeeld het klimaat. Net zoals in de klimaatcrisis leggen we nu de fundamenten voor onze toekomst. Net zoals bij het milieu is het belangrijk om niet onze kinderen op te zadelen met de lasten. Dat is wel een beweging waard lijkt mij.