'Allemaal schuldig aan de crisis?' Een ietsje meer precisie graag.

Ybo Buruma.
In de Trouw van dit weekend staat een lang interview met strafrechtdeskundige Ybo Buruma. Het gaat over schuld en verantwoordelijkheid in verband met de financiële crisis. Buruma is één van de bekendste strafrechtdeskundigen van Nederland. De interviewer vraagt hem waarom nog geen bankier is veroordeeld. Buruma vindt niet dat er sprake was van schuld in strafrechtelijke zin. Ja, er was schade, ja, er was voordeel, maar nee, er was geen sprake van opzet, vindt hij. En gelijk heeft hij.

Verder, gaat hij: er zijn velen verantwoordelijk -overschakelend op een andere term. De aandeelhouders, de toezichthouders, de bankiers, de makelaars, eigenlijk wij allemaal. Eén van de problemen van deze tijd is dat verantwoordelijkheid tegenwoordig gespreid is over vele schijven en toezichthouders. Daarnaast is beroepsethiek verzwakt, aldus Buruma. Professionals voelen zich niet meer verantwoordelijk voor de gevolgen van hun acties. Anders dan vroeger, zal een makelaar niet meer weigeren een huis te verkopen aan iemand die het eigenlijk niet kan betalen.

Dus, we met zijn allen schuldig, vraagt de interviewster, Sandra Kooke? En daar, lijkt mij, schiet het interview uit de bocht. Dat wordt dus ook de kop: Crisis, ook u bent verantwoordelijk. Maar dat is niet wat Buruma bedoelt. Hij bedoelt dat in het systeem veel mensen zich wel mede verantwoordelijk hebben gevoeld maar niet meer net die motivatie hebben gehad om hun werk écht goed te doen. Om de koper af te raden zich te diep in de schulden te steken bijvoorbeeld. Als je Buruma volgt, dan ga je dus sleutelen aan het systeem maar ook aan beroepseer.

Volg je de ietwat slordige journaliste -niet alleen deze, maar ook anderen de afgelopen weken-, dan hebben we 'allemaal een beetje schuld'. Maar dat wordt dan ook de ongewilde paradox van het stuk. Het gevaar van roepen dat iedereen een beetje schuldig is, is dat niemand meer de neiging heeft het heft in handen te nemen. Juist die grote spreiding van verantwoordelijkheid betekent dat niemand zich eindverantwoordelijk voelt.



En er zijn wel degelijk scharnierpunten in het systeem van verantwoordelijkheid. Bonussen afhankelijk maken van resultaten op lange termijn (tien jaar bijvoorbeeld) zou al helpen. Toezichthouders versterken ook. Nivelering was jarenlang een vies woord -het werd ooit aangeduid met 'jaloeziebelasting'- maar het is helemaal niet slecht om het eens te hebben over de waarde van geld en het nut van een miljoeneninkomen. Een fatsoenlijk inkomen, immers, maakt gelukkig maar een heel hoog inkomen maakt niet navenant gelukkiger.

Bovendien suggereert de kreet 'we zijn allemaal schuldig' dat iedereen even hard heeft meegedaan aan het teweegbrengen van de crisis. Maar niet alleen zijn er tallozen die niets in de melk te brokkelen hadden maar wel de negatieve gevolgen ondervinden -ik denk aan armsten in ontwikkelingslanden, bijvoorbeeld. Er waren en zijn ook talloze mensen die hebben gewaarschuwd dat het zo niet door kon gaan. Tallozen die hebben gewaarschuwd tegen ongebreidelde aandeelhoudersmacht in het Angelsaksische model. Tallozen die waarschuwden tegen de manier waarop de natuur, ons welzijn, werd opgeofferd aan de economie. Tallozen die gewerkt hebben aan alternatieven voor onze manier van leven. Maar daar is niet, of onvoldoende naar geluisterd. Ook daar moet een conclusie getrokken worden: de koers moet veranderen. Door maar te roepen dat 'we allemaal een beetje schuldig zijn', ontken je ook dat er strijd gevoerd is voor alternatieven.

Het is dus die veralgemenisering, die de discussie en het denken over oplossingen en alternatieven doodslaat. Ook Buruma bezondigt zich er aan op het eind van het interview: als iedere professional zijn eigen verantwoordelijkheid maar neemt, ook de kassajuffrouw, de onderwijzer enzovoort, dan komt het helemaal goed met de crisis. Er is niets tegen verantwoordelijkheid nemen, daar wordt de wereld vast beter van. Maar voor wat betreft de crisis, denk ik dat we meer hebben aan een ietsje meer precisie.